لطفا برای مشاهده متن کامل این مقاله اینجا را کلیک کنید.

فرم به عنوان یکی از ارکان اساسی شعر، مجموعه ای پیوسته از قالب، زبان، تصویر و موسیقی شعر است که بسیار فراتر از فقط قالب و شکل ظاهری شعر. فرم یک شعر، تنها قالب یک شعر نیست که محتوا در داخل آن جای گیرد، بلکه مقوله ای است که همراه با روند به وجود آمدن شعر صورت می گیرد. نوآوری و شکستن هنجارهای عادی و متعارف در فرم شعر، از جمله شگردهایی است که شاعر برای آفرینش شعر خود، از آن بهره می گیرد و صاحب سبکی خاص در شعر می گردد.هر شاعری با نوآوری در شعر خویش، تنها زمانی می تواند از شعرهای تکراری فاصله بگیرد، که زنجیره کلامش از هم نگسلد و انسجام و وحدت کلام را حفظ کند. محمد علی بهمنی از غزل سرایان معاصری است که برای حیات بخشیدن به زنجیر ه کلام خود با انواع نوآوری ها در فرم غزل، به گونه های متنوع هنرنمایی کرده است. در این پژوهش، انواع نوآوری های بهمنی در فرم غزل مورد کندو کاو قرار خواهد گرفت.

بخش مهمی از تاثیر شعر، وابسته به موسیقی کلمه و لفظ هاست. آنچه که موجب ایجاد موسیقی در زبان شعر می گردد، «تکرار» است. گروه موسیقایی، عواملی از جمله وزن، قافیه و ردیف می باشد، که زبان ادبی را از زبان معمول و هنجار به یاری آهنگ و توازن جدا می سازد. سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی از غزل سرایان به نام معاصر هستند، که در وزن غزل نو تحولات بنیادینی ایجاد نمودند. این پژوهش بر آن است، تا علاوه بر گروه موسیقایی در غزل نو، تغییر و تحولات مذکور را با تکیه بر اشعار این غزل سرایان، مورد بررسی قرار دهد.

یکی از مولفه های فرم شعر قالب آن است که در کنار عناصر دیگری چون زبان، تصویر، موسیقی و محتوا مجموعا ساختار کلی شعر را تشکیل می دهد. هنجارشکنی و ساختارگریزی شاعر در هر یک از حیطه های یادشده می تواند به نوآوری در ساختار شعر منجر شود و بنا بر قوت و ضعف آن، شعر را دارای سبک شخصی گرداند، اقدامی که معمولا شاعران در مسیر آن گام برمی دارند اما معدودی از آنان بدین مقصود دست می یابند. محمدعلی بهمنی ازجمله شاعرانی است که تلاش کرده است با بهره گیری از انواع نوآوری ها و ساختارشکنی ها در ارکان تشکیل دهنده شعر، زبان شعری خود را به آفاق سبک فردی و شخصی نزدیک گرداند. یکی از جلوه های این نوآوری، آشنایی زدایی و ساختارشکنی بهمنی در قالب های سنتی شعر، به ویژه غزل و نیز تجربه موفق قالب های شعری جدید است. او کوشیده است تا از این طریق به غزل امروز حیاتی تازه بخشد و شعر را از رکود و ایستایی خارج سازد. سرودن غزل هایی با ساختار روایی، نمایشنامه ای و نیمایی، فصل بندی در غزل، استفاده از ساختار شعرهای دیداری مانند کانکریت و شعر توگراف، طبع آزمایی در قالب های شعری بسیار کوتاه مانند ترانک، شعرک و هایکو، سرایش شعرهای بلند منظومه مانند، آغاز ناگهان و پایان ناتمام در شعر و… ازجمله تجربه های موفق بهمنی برای ایجاد تحول و نوآوری در حیطه شعر به ویژه غزل است.

غزل نئوکلاسیک که با ظهور شعر نو، در شعر کلاسیک ایران ایجاد شد یکی از جریان های شعری معاصر محسوب می شود که تا امروز همچنان پویا و مورد توجه است. هدف سرایندگان پیشگام آن، همگام ساختن قالب سنتی غزل با اقتضائات روز بود. این جریان شعری از امکاناتی که شعر نو به شعر فارسی، در سطوح بیان، زبان و عناصر ادبی افزوده، بهره برده و خود نیز ابعادی نوین در غزل ایجاد کرده است؛ از آن جمله می توان به تلفیق ادبیات غنایی و حماسی در غزل نئوکلاسیک اشاره کرد که با بسیاری از تعاریف ارائه شده از انواع ادبی، مغایرت دارد و زمینه ساز ایجاد جریان ادبی تازه ای به نام غزل حماسی شده است. تلفیق ادبیات غنایی و حماسی در غزل نئوکلاسیک به دو شیوه «بهره گیری از نمادها و بن مایه های حماسی» و «ماهیت حماسی غزل نئوکلاسیک»، حاصل می شود که در این پژوهش به تفصیل پیرامون آن سخن می رود.

قالب غزل از عصر رودکی تاکنون به غیر از سروده های غزل سرایان نامدار، در حافظه ما، تصاویر تکراری و کلیشه ای از عشق مجازی، توصیف اندام معشوق زمینی و ... را حک ساخته است، اما در دوران معاصر برخی از شاعران تغییراتی اساسی در تصاویر غزل ایجاد کرده اند که بی تردید سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی، به عنوان سه زاویه مثلث غزل نو، غزل سرایانی هستند، که این امر مهم را بر عهده گرفته اند. آنها با بهره گرفتن از تصاویر بکر و تازه و با دوری کردن از تصاویر مالوف و مانوس غزل گذشته، محیطی جدید را در غزل امروز به وجود آورده اند و به غزل، حیاتی نو و جانی تازه بخشیده اند. قابل ذکر است که، آشنایی زدایی غزل سرایان معاصر، در تصاویر غزل، از سر تفنن و تفاخر نبوده است، بلکه از ضرورت مضامین تازه به این سنت شکنی دست زده اند، مضمون هایی که بدون این نوآوری ها، در قالب غزل خوش نمی نشست. داخل کردن تصاویر تازه، غزل امروز را از تازگی و بدعت بی مانندی سرشار ساخته و به غزل سرایان معاصر، به عنوان شاعرانی صاحب سبک، جایگاهی والا بخشیده است. این پژوهش بر آن است، که تصاویر و شیوه های توصیف در غزل نو را با تکیه بر اشعار سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی، مورد بررسی قرار دهد.

زمینه و هدف: پس از انقلاب اسلامی، تحوّلات شگرفی در محتوا و ساختار فکری و سبک اندیشۀ بسیاری از شاعران معاصر از جمله غزلپردازان رخ داد. تغییراتی که میتوان ابعاد همه جانبۀ آن را در تأثیرپذیری از مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و. . . در این نوع ادبی بوضوح مشاهده نمود. از این رو غزل با اندکی فاصله گرفتن از محتوای کلاسیک خود یعنی بیان صرف مضامین عاشقانه، سبکی تازه در فضای فکری جدید بخود گرفت. در این جستار برآنیم تا با بررسی غزلیّات برجسته ترین غزلسرایان پس از انقلاب اسلامی بتحلیلی جامع از درونمایۀ اشعار این شاعران و سبک فکری غزل انقلاب اسلامی دست یابیم. روش مطالعه: روش مطالعه در این مقاله توصیفی تحلیلی بشیوۀ مطالعات کتابخانه ای است. جهت دستیابی به اهداف پژوهش تعداد پنجاه غزل از شش شاعر برجستۀ غزلسرای معاصر محمّدعلی بهمنی، حسین منزوی، سیدحسن حسینی، هوشنگ ابتهاج، فاضل نظری و قیصر امین پور بلحاظ سبک فکری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و جهت روشن شدن بحث از میان شاخصه های محتوایی و فکری اصلی که در غزل این شاعران نمود یافته، به ارائه نمودار و تحلیل آماری نیز پرداخته ایم. یافته های پژوهش: غزل بعنوان قالب نامیرا و همواره مورد توجّه، در میان شاعران پس از انقلاب اسلامی نیز بسیار مورد توجّه قرار گرفته است؛ با این تفاوت که رویکرد غزلسرایان معاصر بویژه شاعران پس از انقلاب اسلامی به این قالب، تنها رویکرد غنایی و عاشقانه نیست بلکه درونمایه های بسیاری از مضامین دینی، حماسی، اجتماعی و اعتراضی در قالب غزل منعکس شده است. نتیجه گیری: غزلسرایان معاصر بویژه در دوران پس از وقوع انقلاب اسلامی و رخدادهایی مانند جنگ تحمیلی با تغییر بنیانهای اساسی در درونمایه، مضمون و سبک فکری غزل، از این قالب در مواردی بجز تغزلات عاشقانه بهره برده اند. رویکردهای اعتراضی و اجتماعی در غزلیّات قیصر امین پور، سید حسن حسینی و هوشنگ ابتهاج نمود بیشتری دارد و شاعرانی مانند حسین منزوی و فاضل نظری گرچه به منِ اجتماعی توجّه داشته اند اما همچنان نمودِ من فردی در غزلیّات آنها بیشتر جلوه گر است.